Müslüman olmayanlara yeni haklar tanınmasına tepki olarak ortaya çıkıp güçlenen bir akımdır. Birinci ve İkinci Meşrutiyet dönemlerinde varlığını sürdürmüştür. Padişah İkinci Abdülhamit’in 1878’de meclisi tatil etmesinden sonraki dönem, İslamcılık akımının en etkili olduğu dönem olarak kabul edilir. Bu fikir akımını savunanlara göre İslamiyet, devlet ve toplum düzenlerinin en gelişmişi ve en yararlısıdır. Devleti kurtarmak için İslamiyet kuralları bütünüyle devlet ve toplum hayatına uygulanmalıdır. Halifelik makamı altında bütün İslam ülkeleri arasında birlik kurulmalıdır. Osmanlı padişahı aynı zamanda Müslümanların halifesi olduğu için kurulacak İslami birlik, Osmanlı Devleti’nin öncülüğünde olacak ve devleti eski güçlü ve saygın hâline kavuşturacaktır. Milliyetçi hareketlerin önlenememesi, 31 Mart İsyanı ve Arnavutluk İsyanı bu akımın gelişmesini engellemiştir. Özellikle Birinci Dünya Savaşı’nda Padişah’ın halife unvanıyla yayımladığı cihat fetvası Müslüman dünyada yeterli karşılığı bulamamış, bu fikir akımının çözüm olamayacağını ortaya koyarak etkinliğini yitirmesine neden olmuştur.

1876’da ilan edilen Kanun-u Esasi, Osmanlıcılık düşüncesini temel almıştır. Mebusan Meclisinde tüm Osmanlı unsurlarına temsil hakkı verilmiştir. Birinci Meşrutiyet’in kısa sürmesi ve milliyetçi isyanların devam etmesine bağlı olarak Osmanlıcılık akımı da etkinliğini yitirmiştir.

1789 Fransız İhtilali sonrasında yayılan milliyetçilik akımı da Osmanlı Devleti’ni olumsuz etkiledi. Hoşgörüye dayalı millet sistemi, Müslüman olmayan topluluklara kendi kültürel kimliklerini koruma imkânı veriyordu. Bu imkân, aynı zamanda Osmanlı Devleti’nin ortak bir kültür etrafında tek bir toplum hâlinde bütünleşmesini önlemişti. Bu durum, Müslüman olmayan topluluklarda bağımsızlık hareketleri doğurdu ve devleti parçalanma tehdidiyle karşı karşıya bıraktı.

Sanayisini yeni tekniklerle güçlendirip çağa uygun hâle getiremeyen ve Avrupa ile rekabet edemeyen Osmanlı Devleti’nde yerli sanayi gelişemedi. Osmanlı Devleti kalabalık nüfusu, yer altı ve yer üstü kaynaklarıyla Avrupalı devletler için iyi bir ham madde ve pazar kaynağı olarak görüldü. Kapitü- lasyonlar nedeniyle pazarlarını Avrupa mallarına karşı koruyamadı. =amanla Osmanlı Devleti, Batılı devletlerden borç almak zorunda kaldı. 9erimli kullanılamayan bu borçlar ve borçların faizleri ödenemeyince 1881’de “Düy€n-u 8mumiye İdaresi” adını taşıyan kuruluş oluşturuldu. Osmanlı Devleti’nin gelirlerinin büyük kısmı, yabancıların alacakları nedeniyle bu kuruluşun denetimine verildi.

Tanzimat Fermanı ile tanınan hakları yetersiz gören Avrupa devletlerinin baskısı ile 186’da “Islahat Fermanı” ilan edildi. Fermanın amacı, Müslüman olmayan Osmanlı topluluklarının Müslümanlarla her yönden eşitliğini sağlamaktı. Müslüman olmayanlara bütün devlet memurluklarına atanabilme ve İllüVtraVyon 1.3: Tanzimat 'önemi SadişaKlarından $bdülmecit’in SortreVi 14meclislere girebilme hakları tanındı. Müslüman olmayanların ibadet yeri ve okul açabilmeleri, din ve mezhebi yüzünden aşağılanmamaları, din değiştirmeye zorlanmamaları, bütün okullara ve askerî hizmete girebilmeleri, vergide Müslümanlarla eşit haklar Ferman’la güvence altına alındı. Ferman’la tanınan haklar Osmanlı toplumunu birleştirme amacını taşısa da Avrupalı devletlerin Osmanlı iç işlerine daha çok müdahale etmesine ve Hıristiyan toplulukların bağımsızlık hareketlerine dayanak oluşturdu.

Osmanlı Devleti sınırları içinde yaşayanları hangi din ve soydan olursa olsun kaynaştırarak bir “Osmanlı Milleti” oluşturmayı amaçlamıştır. Milliyetçiliğe dayalı hareketleri durdurup devletin bütünlüğünü sağlamayı düşünmüştür. Bu akıma göre Türk, Ermeni, Yahudi, Arnavut, Arap, Bulgar her topluluk Osmanlı Devleti’nin bir parçası olarak devletin yücelmesi için çalışacaktır. Osmanlı milletinin her parçası aynı hak ve sorumluluklara sahip, ayrıcalığı olmayan Osmanlı vatandaşı olacaktır. Bu düşünceyi hayata geçirmek için de meşruti yönetim zorunlu görülmüştür. Açılacak olan mecliste tüm soy ve inançlar temsil edilecektir. Sorunlar mecliste görüşülüp çözüme kavuşacak, ülke dışından kaynaklanan kışkırtmaların önüne geçilecektir. Tanzimat Fermanı (1839) ve ,slahat Fermanı’nın (186) yayımlanması Osmanlıcılık akımını destekleyen adımlardır. 1876’da ilan edilen Kanun-u Esasi, Osmanlıcılık düşüncesini temel almıştır. Mebusan Meclisinde tüm Osmanlı unsurlarına temsil hakkı verilmiştir. Birinci Meşrutiyet’in kısa sürmesi ve milliyetçi isyanların devam etmesine bağlı olarak Osmanlıcılık akımı da etkinliğini yitirmiştir. Balkan Savaşları sonunda Balkanlarda Osmanlı egemenliğinde hiçbir ulus kalmamış, bu gelişme üzerine Osmanlıcılık fikir akımı geçerlili- ğini tamamen kaybetmiştir.

Sanayisini yeni tekniklerle güçlendirip çağa uygun hâle getiremeyen ve Avrupa ile rekabet edemeyen Osmanlı Devleti’nde yerli sanayi gelişemedi. Osmanlı Devleti kalabalık nüfusu, yer altı ve yer üstü kaynaklarıyla Avrupalı devletler için iyi bir ham madde ve pazar kaynağı olarak görüldü. Kapitü- lasyonlar nedeniyle pazarlarını Avrupa mallarına karşı koruyamadı. =amanla Osmanlı Devleti, Batılı devletlerden borç almak zorunda kaldı. 9erimli kullanılamayan bu borçlar ve borçların faizleri ödenemeyince 1881’de “Düy€n-u 8mumiye İdaresi” adını taşıyan kuruluş oluşturuldu. Osmanlı Devleti’nin gelirlerinin büyük kısmı, yabancıların alacakları nedeniyle bu kuruluşun denetimine verildi.

Dağılma hâlindeki toplulukları birtakım yeniliklerle bir arada tutmak için “Tanzimat Fermanı” ilan edildi (3 Kasım 1839). Bü- tün ülke halkı için ilan edilen ferman eşit haklar, mal ve can gü- venliği sağlama amacına yönelikti. Fermanda, daha iyi bir yönetim için yeni yasaların çıkarılacağı, vergi ve askerlik işlerinin dü- zene konacağı, yargılamanın yasalara uygun, açık ve adil olacağı belirtiliyordu. Din ve milliyetleri ne olursa olsun hak ve çıkarları eşitlenen topluluklardan bir Osmanlı milleti oluşturmaya çalışan Tanzimat Dönemi yöneticileri, iç ve dış etkenlerin engelleri nedeniyle başarıya ulaşamadılar. Yine de Tanzimat Fermanı demokratikleşme, laikleşme ve çağdaşlaşma çabalarına katkı sağlamıştır.